Stosunek pracy charakteryzuje się pewnymi cechami, które odróżniają go od umów cywilnoprawnych (np. umowy zlecenia).
Zgodnie z definicją wyrażoną w art. 22 § 1 Kodeksu pracy, pracownik zobowiązany jest do wykonywania pracy, pracodawca zaś do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.
W wyroku z dnia 23 stycznia 2020 r. II PK 228/18 Sąd Najwyższy wymienił takie konstytutywne cechy stosunku pracy, jak: dobrowolność, osobiste świadczenie pracy w sposób ciągły, podporządkowanie, wykonywanie pracy na rzecz pracodawcy ponoszącego ryzyko związane z zatrudnieniem i odpłatny jego charakter. Te cechy odróżniają stosunek pracy od innych form zatrudnienia.
Cechą charakterystyczną dla stosunku pracy jest zasada ryzyka ponoszonego przez pracodawcę. Oznacza ona, że pracodawca ponosi ujemne konsekwencje nie tylko niewłaściwego doboru pracowników, lecz także niezawinionych błędów popełnianych przez pracownika. Pracodawca zmuszony jest więc ponosić straty wynikłe z powodu niezaradności pracownika czy braku jego należytego przygotowania do pracy.
Wymóg osobistego świadczenia pracy w stosunku pracy oznacza ścisłe powiązanie stosunku pracy z konkretną osobą i jej osobistymi przymiotami, na przykład kwalifikacjami, sumiennością, starannością, osiągnięciem odpowiedniego wieku. Cecha osobistości świadczenia pracy uzasadnia szczególne zaufanie między stronami.
Sąd Najwyższy podkreślił również, że umowa o pracę jest umową starannego działania. Pracownik zobowiązuje się w niej do starannego wykonywania swoich obowiązków, a nie do osiągnięcia określonego rezultatu. Oznacza to, że w odróżnieniu od umowy zlecenia czy innych umów cywilnoprawnych, w stosunku pracy odpowiedzialność za skutki zawinionego niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych oceniana jest przez pryzmat staranności a nie osiągnięcia określonego rezultatu.
Na pracodawcy ciąży także obowiązek organizowania pracy, zarówno w sposób zapewniający pełne wykorzystanie czasu pracy jak również w sposób prowadzący do osiągnięcia przez pracowników wysokiej wydajności i należytej jakości pracy. Nie jest możliwe przypisywanie pracownikowi, nawet zatrudnionemu na samodzielnym stanowisku, wyłącznej odpowiedzialności za szkodę mieszczącą się w ryzyku gospodarczym pracodawcy. To oznaczałoby bowiem niewspółmierne przerzucenie na pracownika ryzyka prowadzonej przez pracodawcę działalności.
SN podkreślił, że podporządkowanie pracownicze charakteryzujące stosunek pracy nie występuje w zobowiązaniowych stosunkach cywilnoprawnych. Wiąże się ono z uprawnieniami kierowniczymi pracodawcy, np. do wydawania poleceń zgodnie z art. 100 § 1 k.p. Tego typu instrumenty prawne nie przysługują podmiotom zlecającym wykonywanie określonych czynności w ramach cywilnoprawnych stosunków zatrudnienia.
SN wskazał, że od stron zależy, jaki stosunek prawny wybiorą, jednak z dokonaniem wyboru stosunku pracy jako podstawy zatrudnienia wiąże się konieczność przyjęcia jego właściwości.