Prawa pracownika i wynikające z nich obowiązki pracodawcy miałyby czysto fikcyjny charakter, gdyby nie istniały instytucje nadzorujące ich realizację. Oprócz sądów pracy, generalnie czuwających nad przestrzeganiem norm prawa pracy, nadzór sprawuje wyspecjalizowany państwowy organ, czyli Państwowa Inspekcja Pracy.
Państwowa Inspekcja Pracy jest organem powołanym do sprawowania nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także – w pewnym zakresie – przestrzegania przepisów dotyczących legalności zatrudnienia.
Jednostkami organizacyjnymi Państwowej Inspekcji Pracy są: Główny Inspektorat Pracy, okręgowe inspektoraty pracy (16 – obejmujących swoim zasięgiem obszar województw) oraz Ośrodek Szkolenia Państwowej Inspekcji Pracy im. Profesora Jana Rosnera we Wrocławiu.
Państwowej Inspekcji Pracy powierzono szereg zróżnicowanych zadań. To najważniejszych z nich zaliczyć można nadzór i kontrolę przestrzegania przepisów prawa pracy, np. w zakresie
- zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
- wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy,
- czasu pracy, urlopów i uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem,
- zatrudniania młodocianych i osób niepełnosprawnych
- warunków pracy określonych w przepisach szczególnych.
Ponadto, PIP zajmuje się podejmowaniem działań polegających na zapobieganiu i ograniczaniu zagrożeń w środowisku pracy, a w szczególności:
- badaniem okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz kontrola stosowania środków zapobiegających tym wypadkom,
- analizowaniem przyczyn chorób zawodowych oraz kontrola stosowania środków zapobiegających tym chorobom,
- prowadzeniem badań i pomiarów oraz analizowania zagrożeń powodowanych przez czynniki szkodliwe i uciążliwe w środowisku pracy.
Inspekcja ma prawo do przeprowadzenia kontroli, które nie muszą być zapowiedziane. W czasie jej trwania posiada szerokie uprawnienia, w postaci np. swobodnego wstępu na teren podmiotu kontrolowanego, dostępu do obiektów i pomieszczeń podmiotu kontrolowanego, dokonywania ich oględzin (w tym maszyn), pozyskiwania informacji od wszystkich pracowników (w tym także byłych), zatrudnionych zarówno na podstawie umowy o pracę, jak też innych stosunków, dostępu do dokumentów oraz wykonywania ich kopii.
W przypadku stwierdzenia naruszenia przepisów pracy lub przepisów dotyczących legalności, organy Państwowej Inspekcji Pracy mają prawo:
- nakazać usunięcie uchybień w zakreślonym terminie
- nakazać natychmiastowo wstrzymanie pracy, gdy dalsze jej wykonywanie zagraża życiu lub zdrowiu
- nakazać natychmiastowo wstrzymanie eksploatacji określonych maszyn i urządzeń
- nakazać pracodawcy natychmiastowej wypłaty wynagrodzenia lub innych świadczeń przysługujących pracownikowi
- upomnieć pracodawcę
- przeprowadzić postępowanie mandatowe wobec pracodawcy jeżeli stwierdzi popełnienie wykroczenia.
Jak widać, chociaż nie przedstawiono wszystkich jej zadań i uprawnień, Państwowa Inspekcja Pracy posiada szeroki katalog kompetencji dających jej możliwość sprawnego działania. Jest to instytucja zaprojektowana z myślą o sprawnym i efektywnym działaniu. W przypadku naruszeń praw pracowniczych, zwłaszcza w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy (choć także i w przypadku innych naruszeń, np. w kwestii sposobu zatrudnienia), warto jest zwrócić się do Inspekcji, z uwagi na możliwość podjęcia przez nią szybkich działań.